معرفی خرم‌آباد

شهرستان خرم‌آباد در یک نگاه

خُرَم‌آباد بزرگترین شهر لرنشین، بیست و دومین شهر پرجمعیت ایران و مرکز استان لرستان است. جمعیت خرم‌آباد طبق سرشماری سال 1395 مرکز آمار ایران حدود 506 هزار و 471 نفر بوده است. خرم‌آباد را به زبان لری خُورمُووه (Xormowa) تلفظ می‌کنند. شهر در ارتفاع ۱۱۴۷،۸ متری از سطح دریا و در ميان دره‌های زاگرس قرار دارد. فاصله خرم‌آباد تا تهران ۴۹۰ کیلومتر است و به دلیل قرار گرفتن در مسیر تهران-جنوب دارای اهميت ارتباطی و راهبردی ویژه است. آزادراه شماره پنج ایران از این شهر عبور می‌کند.

در محل کنونی خرم‌آباد از دوره ایلامیان شهری با نام خایدالو وجود داشته و شهر شاپورخواست به دستور شاپور اول ساسانی بر خرابه‌های آن و در حدود محل کنونی شهر ساخته شده است. آثار تاریخی به جای مانده نشان می‌دهد خرم‌آباد يکی از شهرهای مهم غرب ايران در دوره ساسانیان بوده و فلک‌الافلاک یا دژ شاپورخواست از آثار به جای مانده دوره ساسانیان نماد شهر است. خرم‌آباد همچنين يکی از پايتخت‌های هزاراسپیان و آل حسنویه بوده است. جاذبه‌های گردشگری تاریخی و طبيعی متعددی در سطح شهر خرم‌آباد وجود دارد که از آن جمله می‌توان به فلک‌الافلاک، مناره آجری، پل شکسته، گرداب سنگی، سنگ نبشته، پل شاپوری، آرامگاه زید بن علی (ع) و دریاچه کیو اشاره کرد. این شهر برای اولين بار در ايران از سوی دفتر منطقه‌ای سازمان ملل به عنوان يک شهر نمونه گردشگری انتخاب شده است.

آبشارهای زیبا، سرابها، دریاچه کيو، پارکهای جنگلی، آبسرده، بيدهل، گلستان، زاغه، آبشار بيشه و ... از جمله جاذبه‌ها  و مناظر طبیعی این شهرستان محسوب می‌شود. رودخانه‌های کشکان و رودخانه خرم‌رود از اين شهر عبور می کند و ارتفاعات مخمل كوه، يافته، سفيد كوه، هشتاد پهلو، كوكلا، تاف و ... از مهم ترين كوه‌های آن به شمار می‌روند.

اهمیت این شهرستان علاوه بر موقعیت استراتژيک آن به عنوان پل ارتباطی شمال به جنوب به آثار تاريخی و ما قبل تاريخ موجود در اين شهرستان باز می‌گردد. غارهای پيش از تاريخ کنجی، يافنه، پاسنگر، گر ارجنه، قمری، پل شاپوری، قلعه فلک الافلاك، آسياب گبری، گرداب سنگی، مناره آجری، سنگ نوشته، پل صفوی، حمام گپ و ... از جمله آثار تاريخی موجود در اين شهرستان است.

شهرداری خرم‌آباد در سال ۱۳۰۵ تاسیس شده و این شهر پس از جدايی استان لرستان از خوزستان در سال ۱۳۴۰ به عنوان مرکز استان تعیین شد. زبان مردم خرم‌آباد، لری خرم‌آبادی و لکی است.

صنایع و کارخانه‌های فعال کنونی در شهر عبارتند از پتروشیمی خرم‌آباد، شرکت پرس ایران و شرکت یخچال سازی بوژان. خرم‌آباد دارای ده بیمارستان، پنج کتابخانه عمومی، دو سينما، ده هتل، ده پارک درون‌شهری و شش مرکز آموزش عالی است.

تاریخچه خرم‌آباد، پیش از اسلام

خایدالو

خایدالو یکی از شهرهای مهم تمدن عیلام و نام باستانی شهر خرم‌آباد بوده و گفته می‌شود شهر شاپورخواست به دستور شاپور اول ساسانی بر خرابه‌های آن ساخته شده است. از شهرهای بزرگ عیلام باستان می‌توان به خایدالو، سیمره و شوش اشاره کرد. اعتقاد اکثر صاحب نظران این است، که هسته‌ی اولیه‌ی شهر خرم‌آباد، شهر باستانی خایدالو بوده است. بسیاری از خاورشناسان معتقدند که اين مکان با توضيحاتی که در متون مربوط به آشوریان باستان درباره‌ی شهر خایدالو آمده، مطابقت بسیاری دارد.

در سال ۶۴۰ قبل از میلاد مسیح، آشور بانیپال پادشاه آشور، عیلام و شهر خایدالو را تصرف و دولت عیلام را نابود کرد. تمدن دیرینه عيلام و شهر خايدالو، پس از هزاران سال مقاومت در برابر اقوام نيرومندی چون سومری‌ها، اَکَدی‌ها، بابلی‌ها و آشوری‌ها از دشمن خود آشور شکست خورد و از صفحه روزگار ناپدید گردید.

شاپورخواست

                    دژ شاپوری هسته شهر امروزی خرم‌آباد

بسیاری از محققان بر این عقيده هستند که شهر قديمی شاپورخواست که به دستور شاپور اول در دوره ساسانی و قرن نخست هجری بنا شده است در جنوب شهر خرم‌آباد قرار داشته و نام باستانی شهر خرم‌آباد کنونی در دوران ساسانی شاپورخواست بوده‌است. در زمان حفر پناهگاه در طول جنگ ایران و عراق در اطراف مناره آجری در میدان شقایق آثاری از اين شهر به دست آمد. احتمالا مهمترين قسمت‌های اين شهر در مکان محله قاضی‌آباد فعلی بوده که آسیاب و کانال‌های فاضلاب و آب رسانی نیز در اين حفاری‌ها به دست آمده است. حدود شاپورخواست از شمال تا سنگ نوشته و از غرب کوه مدبه و شرق تا پل شاپوری می‌باشد. براساس متون مورخین اسلامی شاپورخواست يکی از شهرهای مهم اين منطقه محسوب می‌شده و در طول اين دوران از عمران و آبادانی برخوردار بوده است. دژ شاپورخواست نیز در زمان شاپور ساسانی ساخته شده است.

تاریخچه خرم‌آباد، پس از اسلام

نام شاپورخواست در کتاب‌های قدیمی تا سال ۶۲۲ هجری (اوايل قرن هفتم) قابل رويت است اما پس از قرن هشتم تنها می‌توان نام خرم‌آباد را مشاهده کرد. احتمالا در اواخر قرن هفتم هجری شهر شاپورخواست به کلی ويران و خالی از سكنه شده و مردم آن به قسمت غربی قلعهٔ فلک الافلاک که از لحاظ داشتن آب فراوان و موقعیت مناسب‌تر و همچنین امنیت، برتری داشت نقل مكان كردند، در حقيقت فلك الافلاك در اين زمان هسته اصلی شهر خرم‌آباد فعلی را تشكيل داد و موجب شكل گيری آن در اين منطقه شده است. البته به نظر مي‌رسد كه آب شهر شاپورخواست از طريق نهری كه از قسمت شرقی شهر می‌آمده تأمين می‌شده است كه شايد خشك شدن اين نهر عامل ترك اين منطقه شده است. عوامل متعددی ديگری چون موقعيت سياسی، ارتباطی و جغرافيايی در شكل‌گيری شهر خرم‌آباد دخيل بوده است.

                   آرامگاه باباطاهر خرم‌آباد

از آثار قدیمی این بخش از شهر می‌توان به قبرستان قديمی آن اشاره کرد که مقبره زين ابن علی در آن واقع شده است که بنابر متون تاريخی زين ابن علی درگزينی در سال ۵۲۷ وزير طغرل دوم سلجوقی بوده و در شاپورخواست به دار آویخته شده است. همچنین آرامگاه باباطاهر که برخی آن را مقبره باباطاهر عریان ذکر می‌کنند. این قبر براساس شواهد باستان‌شناسی متعلق به دوره سلجوقی می‌باشد که در دوره‌های بعد مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. در اين دوره قلعه هسته توسعه شهر بوده که براساس ساختار طراحی محدوده شهر از طرف قلعه با محله‌های کوچك و خيابان‌های منحنی شكل در حال توسعه در مسير شمال غربی بوده است.

حمدالله مستوفی در سال ۷۴۰ هجری قمری درباره خرم‌آباد می‌نويسد:

خرم‌آباد شهری نیک بوده، اکنون خراب است.در دوران حکومت آل حسنویه خرم‌آباد به عنوان پایتخت این سلسله در نظر گرفته شد و در دوران ملوک الطوایفی نیز این شهر یکی از پايتخت‌های هزاراسپیان بود.

پایتخت اتابکان لر

                   خرم‌آباد پایتخت اتابکان لر کوچک

اتابکان لر کوچک سلسله کوچکی از اتابکان لرستان هستند که در فاصله‌ی سال‌های ۵۸۰ تا ۱۰۰۶(ه.ق) در قسمت‌های شمالی و غربی لرستان ناحیه لر کوچک حکومت می‌کرده‌اند. امرای این سلسله از اعتاب شجاع‌الدین‌خورشید، مؤسس سلطنت لر کوچک بوده‌اند و آخرین حاکم لر كوچك به دست شاه عباس یکم صفوی کشته و سلسله اتابکان لر منقرض گردید.

دوره صفویان

خرم‌آباد در زمان حکومت صفویان و پس از انقراض سلسله اتابکان لرستان اهمیت خود را حفظ کرد. صفویان در دوره حکومت خود به آبادانی خرم‌آباد اهميت دادند. از جمله اقدامات مهم مي‌توان به احداث پلی مهم در خرم‌آباد اشاره کرد که به نام پل صفوی مشهور است، پل صفوی به شماره ۲۳۵۴ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است. در دوره حکومت صفویان مسجد جامع خرم‌آباد نیز ساخته شد. این مسجد در سال ۹۷۰ هجری قمری و به دستور شاه تهماسب یکم ساخته شد و در سال ۱۱۱۰ قمری به دستور شاه سلطان حسین و در دوره کریم خان زند مرمت شد. این مسجد جامع پس از سال ۱۳۲۲ به حوزه علمیه تبدیل شد. در دوران صفوی خرم‌آباد مرکز حکومتی والی لرستان فیلی شد. پس از اين دوره و در اثر حمله سپاه عثمانی به غرب ایران شهر خرم‌آباد تقریباً ویران شد.

دوره قاجار

شهر خرم‌آباد در دوره قاجار به محله‌های اطراف قلعه فلک‌الافلاک محدود بوده است. محله‌هایی مانند، پشت بازار، درب دلاکان و درب باباطاهر از جمله معروف‌ترين محلات شهر در زمان قاجار محسوب می‌شدند. بازار اصلی شهر در محله پشت بازار واقع بوده و شهر از لحاظ رشد و رونق در كسب و كار وضعيت نسبتاً خوبی داشته است. اين دوره را می‌توان آغاز مهاجرت از شهرهای كوچك استان لرستان و روستاهای اطراف شهر به خرم‌آباد دانست. مهاجرت‌ها علاوه بر بالابردن جمعيت شهر باعث به وجود آمدن محله‌های جديد و توسعه محله‌های قديمی شد. بارون دويد يكی از ماموران روسیه تزاری که در سال ۱۸۴۵ میلادی از خرم‌آباد دیدار کرده، شهر را دارای ۴ مسجد، ۸ گرمابه و ۱ محله یهودی‌نشین توصیف کرده است.

دوره پهلوی

شهرداری خرم‌آباد در زمستان ۱۳۰۲ و هم‌زمان با ورود نیروهای نظامی به شهر و شکست عشایر تشکیل شد و نخستین انجمن شهر نیز در سال ۱۳۰۶ متشکل از ۷ نفر تشکيل شد. ساختمان میرملاث در سال ۱۳۱۴ و به منظور استقرار شهرداری خرم‌آباد ساخته شد. این ساختمان در شمال شهر و در دامنه‌ای با شيب نسبتاً زياد ساخته شد، دليل نامگذاری آن به کارگيری نقاشی‌های بدست آمده از غاری در نزديکی خرم‌آباد با همين نام بود. ساختمان ميرملاث پس از جابجايی شهرداری خرم‌آباد به ساختمان ديگری، به وزارت فرهنگ پهلوی تحويل شد و پس از مرمت، نگارخانه‌ای در آن برپا شد. این ساختمان در سال ۱۳۸۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. در دوران پهلوی ساختمان‌هایی جهت اصطبل و سربازخانه و ستاد لشکر ۵ ارتش در محدوده حصار ۱۲ برجی و قلعه فلک‌الافلاک احداث گردید که دو ساختمان از مجموعه ساختمان‌های مذكور در محوطه سپاه باقيمانده است و ساختمان ديگر كه معروف به ساختمان اصطبل بود در سال ۱۳۷۸ تخریب گردید.

برگرفته از:

http://khoramabad-gov.ir/Index.aspx?page_=form&lang=1&sub=1&tempname=khoramAbadMain&PageID=193